ปัจจุบันโรคตาที่เป็นปัญหากันมาก เช่น ต้อกระจก ต้อหิน จอประสาทตาเสื่อม (AMD) และวุ้นตาเสื่อม ซึ่งสาเหตุหนึ่งมาจากความเสื่อมของดวงตาที่เกิดจากอนุมูลอิสระ ดังนั้นจึงมีการนำเอาสมุนไพรและสารจากธรรมชาติซึ่งมีฤทธิ์ต้านออกซิเดชันมาใช้ประโยชน์อย่างกว้างขวาง ตัวอย่างสมุนไพรและสารจากธรรมชาติ ได้แก่
ขมิ้น พืชที่มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า
Curcuma longa ใช้เป็นส่วนประกอบของอาหารในเอเชียและใช้เป็นยารักษาโรคที่เกี่ยวข้องกับอาการอักเสบมาช้านาน มีสารสำคัญ คือ curcumin (1) ซึ่งมีผลต่อยับยั้งการทำงานของเอนไซม์ที่เกี่ยวข้องกับการอักเสบ ได้แก่ cyclooxygenase-2 (COX-2), lipoxygenase, nitric oxide synthase (iNOS) และยับยั้งการผลิตไซโตไคน์ที่ทำให้เกิดการอักเสบหลายชนิด ได้แก่ TNF-alpha, interleukins, monocyte chemoattractant protein (MCP), Migration inhibitory protein นอกจากนี้ เมื่อทำการทดลองสาร curcumin (2,3) มีในสัตว์ทดลองและ retina cell culture พบว่า สามารถปกป้อง retina จากแสงได้เมื่อให้หนูทดลองกินอาหารที่มี 0.2% curcumin เป็นเวลา 2 อาทิตย์ (4) และ curcumin ในความเข้มข้น 15 ?M สามารถป้องกัน human retinal cell จากผลของน้ำ (H2O2) โดยการลดระดับของ reactive oxygen species (ROS) (5) ยังมีการทดลองอีกหลายรายงานในหนูที่แสดงว่า curcumin สามารถป้องกันภาวะเบาหวานขึ้นจอตา (diabetic retinopathy หรือ DR) (6) และ ต้อกระจก (7)
Saffron เป็นเครื่องเทศและใช้ในยาแผนโบราณเป็นสารต้านพิษ (antitoxic) มีสารสำคัญคือ crocin และ crocetin มีฤทธิ์เป็น antioxidant และปกป้องเซลล์จาก ROS (8,9) การทดลองในหนูพบว่า saffron เพิ่มระดับ glutathione จึงสามารถลดผลเสียจากการที่หนูได้รับแสงจ้าเป็นเวลานานและสามารถป้องกันการตายของเซลล์ได้ (10) และยังสามารถป้องกัน selenite-induced cataract ในหนูทดลองได้อีกด้วย (11) การทดลองทางคลินิกในคนที่เริ่มเป็น จอประสาทตาเสื่อม ด้วยการให้ saffron วันละ 20 มก เป็นเวลา 90 วัน พบว่าจุดภาพชัด (macula) ในตา สามารถทำหน้าที่ได้ดีขึ้น (12)
Ginseng หรือโสม คือรากของ
Panax ginseng นิยมใช้ในแพทย์แผนจีน สารสำคัญคือ ginsennosides ซึ่งเป็น steroidal saponin มีฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาหลายชนิด ได้แก่ antiapoptotic, anti-inflammatory, antioxidant (13) จากการทดลองทางคลินิกในผู้ป่วยที่เป็นต้อหิน พบว่า โสมแดงเกาหลีสามารถเพิ่มการไหลเวียนของเลือดไปยังจอตา จึงน่าจะเป็นประโยชน์ในลักษณะการป้องกันโรคต้อหิน (14) นอกจากนี้สาร Rb1 และ Rg3 ยังมีฤทธิ์ยับยั้ง TNF-alpha จึงน่าจะเป็นประโยชน์ในการป้องกันโรคจอประสาทตาเสื่อมด้วย เนื่องจากการอักเสบเป็นสาเหตุหนึ่งของโรคนี้ (15) การทดลองในหนูแสดงว่าโสมสามารถลดการเสื่อมของจอตาในหนูที่ถูกเหนี่ยวนำให้เป็นเบาหวานได้ (16) ลดผลที่เกิดจากการเหนี่ยวนำหนูให้เป็นต้อกระจกด้วย selenite ได้ (17) ดังนั้นโสมจึงเป็นสมุนไพรที่น่าสนใจสำหรับการป้องกันโรคตาทั้ง 4 คือ โรคต้อหิน ต้อกระจก จอประสาทตาเสื่อม และภาวะเบาหวานขึ้นจอตา
Gingko Biloba Extract (GBE) คือสารสกัดจากใบของต้นแป๊ะก๊วย (
Ginkgo biloba) ในใบมีสารสำคัญสองกลุ่มคือ เฟลโวนอยด์และเทอร์พีนอยด์ GBE เป็นอาหารเสริมที่นิยมมากที่สุดในยุโรปและอเมริกามีฤทธิ์ป้องกันการทำลายจากอนุมูลอิสระ และป้องกัน lipid peroxidation จากการทดลองพบว่า GBE สามารถป้องกันการเสื่อมของ mitochondria (18-19) ป้องกันการเสื่อมของ optic nerve จึงสามารถป้องกันตาบอดในผู้ป่วยโรคต้อหิน และ ผู้ป่วยจอตาเสื่อมได้ (20) มีการทดลองในหนูโดยให้ GBE ฉีดเข้าท้องก่อนทำลาย optic nerve พบว่าหนูที่ได้รับ GBE มีเซลล์ประสาทของจอตามากกว่ากลุ่มควบคุมอย่างมีนัยสำคัญ (21) สาร EGB761 จากสารสกัดใบแป๊ะก๊วยยับยั้งการตายของเซลล์รับแสง (photoreceptor cell) และเพิ่มอัตราการอยู่รอดของเซลล์ภายหลังถูกฉายด้วยแสงจ้า (22) และสามารถลดการหลุดของจอตา (retinal detachment) ได้ (20) GBE จึงมีประโยชน์ในกรณีป้องกันและรักษาโรคต้อหิน และโรคที่เกี่ยวข้องกับจอตา (23)
Danshen ชื่อสามัญคือ Asian Red Sage หรือตังเซียม หรือตานเซิน (
Salvia miltiorrhiza) ส่วนที่ใช้คือราก ในตำรายาใช้เป็นยากระตุ้นการไหลเวียนเลือด ใช้รักษาฝี สารสำคัญคือ salvianoic acid B เป็นสารพอลีฟีนอลิกละลายน้ำและเป็น antioxidant ที่มีฤทธิ์แรงและยังมีฤทธิ์ต้านการอักเสบ(24) ในคนที่เป็นเบาหวานจะเกิดอาการอักเสบและหนาขึ้นของผนังเส้นเลือดฝอยทำให้ อนุมูลอิสระไม่สามารถถูกกำจัดออกไปได้จึงไปทำลายเซลล์ประสาทตา เมื่อทดลองฉีดตังเซียมเข้าไปที่เนื้อเยื่อจอตาที่ขาดออกซิเจนในหนูที่เป็นเบาหวานพบว่าสามารถป้องกันการสูญเสียการมองเห็นได้ (25) การทดลองทางคลินิกในผู้ป่วยโรคต้อหินพบว่า ตังเซียมสามารถคงสภาพลานสายตา (visual field) ในผู้ป่วยระยะกลางและระยะปลายได้ (26) ดังนั้น ตังเซียมจึงมีประโยชน์กับผู้ป่วยโรคตาที่เกี่ยวข้องกับ oxidative stress เช่น จอประสาทตาเสื่อม ภาวะเบาหวานขึ้นจอตา และต้อกระจก
Quercetin เป็นเฟลโวนอยด์ในพืชที่มีการศึกษามาก พบได้ในชาดำและชาเขียว พืชในวงศ์ผักกาด (
Brassica spp.) ผลไม้หลายชนิด เนื่องจากพบว่าการบริโภคอาหารที่มีสารเฟลโวนอยด์ช่วยลดอัตราการป่วยด้วยโรคหลอดเลือดและหัวใจได้ (27,28) และมีการศึกษาฤทธิ์ต้านอักเสบและต้านออกซิไดส์กันอย่างกว้างขวาง (29) ในการทดสอบกับ retinal cell line พบว่า quercetin สามารถยับยั้งการอักเสบและป้องกันการตายของเซลล์ได้ (30) ยับยั้งการเกิดเส้นเลือดใหม่ของจอตา (retinal angiogenesis) (31,32) ซึ่งเป็นลักษณะเฉพาะของโรคจอประสาทตาเสื่อม
Resveratrol สารพอลิฟีนอลที่พบมากในเหล้าองุ่นแดงซึ่งได้รับความสนใจจากการที่คนฝรั่งเศสนิยมดื่มเหล้าองุ่นแดงกันมาก แต่กลับเป็นโรคหลอดเลือดหัวใจกันน้อยกว่าประเทศอื่นๆ จึงทำให้มีการศึกษาผลของสารนี้ต่อเส้นเลือด และพบว่ามีฤทธิ์ต้านออกซิเดชัน สามารถยับยั้งการเกาะตัวของเกร็ดเลือด ยับยั้งสารก่อการอักเสบ ยับยั้งการสร้าง endothelin ที่ทำให้หลอดเลือดหดตัว (33) การทดลองในหนูยังพบว่า resveratrol ลดการทำลายของหลอดเลือดในหนูที่เป็นเบาหวานได้ (34,35) จึงน่าจะเป็นประโยชน์กับผู้ป่วยเบาหวานจากการป้องกันการตายของเซลล์ และในโรคต้อหิน ซึ่งเกิดจากการขาดเลือดของจอตา (36,37) resveratrol ยังสามารถป้องกันโรคต้อกระจกในหนูที่ถูกเหนี่ยวนำด้วย selenite โดยเพิ่มระดับ glutathione และลดระดับ malonyl dialdehyde ในเลนส์ตา (38) ดังนั้น resveratrol จึงเหมาะที่จะใช้ในการป้องกันโรคจอประสาทตาเสื่อม ภาวะเบาหวานขึ้นจอตา ต้อหิน ต้อกระจก ชึ่งล้วนเกิดจาก oxidative stress
Catechins กลุ่มสารพอลิฟีนอลิคที่พบมาในชาเขียว ซึ่งอนุพันธุ์ที่มีมากสุดคือ epigallocatechin gallate (EGCG) เป็นสารต้านออกซิไดส์ที่มีฤทธิ์แรงมาก (39) เมื่อฉีดเข้าไปในลูกตาพร้อมกับ Sodium Nitroprusside สามารถป้องกันเซลล์รับแสงของจอตาได้ (40) กลไกการออกฤทธิ์ของ catechin คือกำจัดอนุมูลอิสระ (oxygen free radicals) และลดการออกซิไดส์ไลปิด (41) เมื่อให้ EGCG ทางปากแก่หนูทดลองสามารถลดการตายของเซลล์รับภาพของจอตาจากการเหนี่ยวนำด้วยแสงได้ แสดงว่า EGCG สามารถใช้ป้องกันการเสื่อมของเซลล์รับภาพได้ (42) catechin ที่ให้ทางปากแก่หนู สามารถยับยั้งการเสื่อมของ lens epithelium ในหนูที่ถูกเหนี่ยวนำให้เป็นโรคต้อกระจกได้ (43) และ EGCG มีฤทธิ์ยับยั้ง RPE migration and adhesion จึงสามารถป้องกันจอประสาทตาเสื่อมได้ (44) ดังนั้น catechin จึงมีศักยภาพในการป้องกันจอประสาทตาเสื่อมและต้อกระจกได้
นอกจากนี้ยังมีกรดไขมันจำเป็น วิตามิน และแร่ธาตุที่จำเป็น
สารกลุ่มกรดไขมันจำเป็นชนิดโอเมกา-3 เช่น กรดอัลฟาลิโนเลนิค (Alpha- Linolenic acid, ALA) มีในน้ำมันเมล็ดแฟล็กซ์ ( Flaxseed oil หรือ Linseed oil) มีการทดลองทางคลินิกโดยให้โอเมกา-3 วันละ 3 ครั้งๆ ละ 2 x 1000 มก และติดตามผลทุก 3 เดือนเป็นเวลา 1 ปี พบว่าสามารถลดอาการตาแห้ง ช่วยทำให้คุณภาพของน้ำตาดีขึ้น และบำรุงประสาทตา (45)
วิตามินและเกลือแร่ ที่สำคัญคือ วิตามินเอ (Vitamin A) วิตามินบี 2 (Riboflavin) วิตามินซี และสังกะสี (Zinc) วิตามินเอเป็นสารจำเป็นในการสังเคราะห์ Rhodopsin ซึ่งเป็นเม็ดสีที่อยู่ในเซลล์ประสาทรับภาพชนิด Rod ซึ่งทำหน้าที่การเห็นภาพในที่สลัวหรือในเวลากลางคืน การขาดวิตามินเอจึงทำให้ตาบอดกลางคืน (Night Blindness) (46) วิตามินบี 2 (Riboflavin) ช่วยในการบำรุงสายตา เยื่อเมือกตาและม่านตา ถ้าขาด จะมีอาการเลือดออกในตา ตาไวต่อแสง อาการแสบตา (47) วิตามินซีเป็น antioxidant ที่ละลายน้ำได้และช่วยให้ผนังหลอดเลือดฝอยแข็งแรง American Optometric Association สรุปว่าวิตามินซีป้องกันต้อกระจกและจอประสาทตาเสื่อมได้ สังกะสีเป็นแร่ธาตุที่เกี่ยวข้องในการสร้างเม็ดสีเมลานินที่จอตา ถ้าขาดจะทำให้การมองเห็นในที่มืดไม่ดีและเป็นต้อกระจก (48)
